تعاریف چند پایه
تدریس چند پایه به نوعی از تدریس در آموزش ابتدایی اطلاق می شود که در آن دانش آموزان چند پایه در یک کلاس توسط یک معلم آموزش داده می شوند . ( ایان برچ ، 1379 ) و یا اینگونه می توان تعریف کرد که منظور از آموزش چند پایه ، موقعیتهایی است که در آن ها دانش آموزانی که از نظر سن و توانایی متفاوت هستند همه در یک کلاس آموزش می بینند .
تاریخچه کلاس های چند پایه
قدمتی به طول آغازتعلیم وتربیت درمکتب خانه ها دارد که درآن دانش آموزان از 6سالگی تا50سالگی وازهرسطح ،زیرنظریک فرد آموزش وتعلیم می دیدند گروهی درحال فراگرفتن قرآن بودندگروهی درحال آموختن گلستان سعدی و...اما ظهور کلاس های چند پایه در آموزش و پرورش رسمی،کلاس های 6پایه تاسال1345رواج داشت واز مهرماه1345سیستم آموزش ابتدایی جدید5 ساله به مورداجرا گذشته شد. بر پایه آمارهای نظام آموزش وپرورش ایران در حدودیک میلیون دانش آموزدر کلاس های درس چند پایه مشغول به تحصیل هستند. که در حدود 48000 کلاس چند پایه را شامل می شودکه این مقدار 16درصد از کل کلاس های ابتدایی کشور را تشکیل می دهد . بیشترین آمار کلاس های چند پایه به استان سیستان و بلوچستان با 3 هزار و 899 کلاس درس اختصاص دارد. طبق آما ر وزارت آموزش و پرورش در مهر ماه 83 میزان8/49 درصد از کلاس های درس مقطع ابتدایی در شهرها و 2/50 درصد از کلاس های درس در روستا ها دایر بودند که از این تعداد 9/31 درصد از کلاس های درس چند پایه بودند.جالب توجه اینکه کلاس های چند پایه فقط در روستاها دایر نیستند، بلکه در پایتخت نیز تعداد از این قبیل کلاسها چشمگیر است. در شهر تهران بیش از 35 کلاس چند پایه و در شهرستان های استان تهران 375 کلاس چند پایه وجود دارد. . این کلاس ها در کشورهای توسعه یافته (مانند مرزهای شمالی استرلیا 40 درصد ، سوئد 35 درصد ، ویلز انگلستان 30 درصد ، فرانسه 22 درصد و نروژ ) نیز وجود دارد با این فرق که عملکرد آن ها بسیار خوب است اگر چه بسیاری از کشورهای در حال توسعه این کلاس ها و مدارس را دارند ولی فاقد مواد آموزشی ، معلمان آموزش دیده ، نظارت و کتاب درسی مخصوص هستند و برای اداره ی دانش آموزان از سنین مختلف و سطوح مختلف آموزشی آمادگی کافی را ندارند
علل و شرایط وجود کلاسهای چند پایه در روستاها
1- پراکندگی روستاها و عوامل خاص جغرافیایی .
2- کمبود جمعیت به طور اعم و کمبود تعداد دانش آموزان واجب التعلیم در بعضی روستاها به طور اخص .
3- وجود مسائل و اشکالات متعدد مالی و اقتصادی و کشاورزی در روستاها
4- استفاده از وجود اطفال لازم التعلیم در امور کشاورزی ، دادمداری ، قالی بافی و غیره به منظور امرار معاش خانواده .
5- فقدان ، کمبود و یا نا مناسب بودن راههای ارتباطی بین روستاها و شهرها
6- اظهار بی تفاوتی برخی از خانواده های روستایی به علت تجربه تلخ از بیهودگی تحصیلات ابتدایی و عدم کارایی آن در زندگی روزمره آنان و نبودن امکانات ادامه تحصیل در دوره راهنمایی .
7- عدم موافقت بیشتر خانواده های روستایی به تحصیل دختران ؛ بویژه در مدارسی که اجبار به اختلاط دانش آموزان دختر و پسر باشد .
8- فقدان یا کمبود انگیزه های قبول خدمت برخی از معلمان در روستاهای کم جمعیت و فاقد امکانات اولیه زندگی .
9- کمبود اعتبارات و معلم کافی برای کاهش تعداد دانش آموزان قابل قبول برای گشایش مدارس جدید و یا کاهش تعدادپایه های یک مدرسه.
10- عدم استقبال عموم مردم روستا از تعلیم و تربیت کلاسیک به علت فقر بینش و پایین بودن آگاهی های فرهنگی و اجتماعی.
مسایل اسا سی درکلاس های چند پایه
1- نیروی انسانی
در کلاس چند پایه ، معلم علاوه بر تدریس محتوای آموزشی30 کتاب درس (132ساعت تدریس در هفته) امور اداری ، متصدی اموردفتری ، وظایف مربی بهداشت ، معلم ورزش و.... را برعهده دارد.
2- الگوی آموزشی
بی توجهی به آموزش چندپایه به دلیل احاطه به الگوی فعلی آموزش (تک پایه) .
برای این که آموزش چند پایه از قید و بند های نظام فعلی آزاد شود وزمام امور را به عنوان یک روش آموزش معتبر در دست بگیرد .نیازمند تغییر الگو است . الگویی که در مبانی آموزشی ، فلسفی ، اجتماعی و روان شناسی آموزش وپرورش تغییرپایدار ایجاد کند . ناهماهنگی مدارس وکلاس ها را به رسمیت بشناسد وبه آن بها دهد . نقش و جایگاه معلم را از آموزش دهنده به راهنما و تسهیل گر تغییر دهد . دستاورد چنین الگویی می تواند اصلاح سازماندهی برنامه درسی، بهبود راهبردهای یاددهی یادگیری ، تهیه وتولیدموادآموزشی اصلاح شیوه های ارزشیابی و تغییر نقش معلم با توجه خاص به تربیت معلم و ... باشد.
3- آموزش
معلمان فارغ التحصیل مراکز تربیت معلم هم برای تدریس در این کلاس ها ، آمادگی ، اطلاعات و تجربیات مناسب ندارند و آموزش قبل از خدمت که زمینه ساز تجربه عملی و تفکر جدی درباره تدریس چند پایه باشد برخوردار نیست . معلمان برای کلاس های یک پایه آموزش می بینند در کلاس های چند پایه تدریس می کنند که عیر قابل قبول است و مخصوصاً از افراد در دسترس ( سرباز معلم ) برای اداره کلاسها استفاده می شود.
4 – سازماندهی برنامه درسی
برنامه درسی به صورت غیر قابل انعطاف و پایه محور ، مشکل مهم دیگری است که در آموزش چند پایه وجود دارد . بسیاری از کشورها در این زمینه به طراحی یک مدل ایده ال و اصلاح مدل های واقعی موجود خود پرداخته و به عوامل موثری همچون انعطاف پذیری ، ادغام در آموزش ، تلفیق برنامه درسی براساس موضوعات خاص ، مشارکت متخصصان برنامه درسی با معلمان ، مدیران و والدین و حتی خود دانش آموزان توجه کرده اند .
( به عنوان مثال در فلپین طرح برنامه درسی مارپیچی (استانی ) در چین گروه بندی موضوعات ، در اندونزی انعطاف پذیری در برنامه درسی ، در مالزی برنامه یکسان اجرا و براساس توانایی ها و مهارت های دانش آموزان تدوین و ارایه می شود .)
پس آموزش مطالب و مفاهیم یکسان با کلاس های عادی ، در زمان کم با حجم زیاد و کمبود امکانات برای معلمی که معمولاً تجربه زیادی ندارد و آموزش خاصی در این زمینه ندیده است و به منابع و مواد مرجع ، آموزش های ضمن خدمت و مشارکت در جمع معلمان دسترسی ندارد معلم را به وادی آزمایش و خطا سوق می دهد.
5- موقعیت جغرافیایی ، اقتصادی ، فرهنگی کلاس های چند پایه
اکثر کلاس های چند پایه ( 30درصد کلاس های روستایی ) در مناطق محروم روستایی قرار دارد ، مناطقی با جمعیِت کم ، کمبود امکانات ، مشکلات اقتصادی با تفاوت های زبانی و گویش های محلی و نیازمند به حضور کودکان در صحنه کار و تلاش . ( مسئله دو زبانگی )
6- وقت :
کمبود وقت ،یکی از مشکلات و اکثر سوال های معلمان چندپایه این است که اظهار می دارند با کمبود وقت مواجه هستیم. حق دارند چون که بر اساس استاندارد های جهانی آموزش و پرورش مدت آموزش به طور متوسط 311 دقیقه در روز است . در مدارس ابتدایی کشور ما در حدود 240 دقیقه در روز است این مدت زمان برای هر پایه در کلاس 5 پایه به طور متوسط 50 دقیقه ، چهار پایه 60 دقیقه ، سه پایه 80 دقیقه و دو پایه 120دقیقه است .
اهداف آموزش چند پایه ای
1- فراهم کردن دوره ی کامل آموزش ابتدایی ، با افزایش میزان دستیابی به آن در مناطق روستایی کم جمعیت .
2- تداوم خدمات آموزشی در شهرهای کوچک که با کاهش شمار دانش آموزان روبرو هستند .
3- استفاده ی بهینه از منابع محدود .
4- بهبود کیفیت و سودمندی آموزش .
5- جلوگیری از ترک تحصیل دانش آموزان در مناطق روستایی کم جمعیت .
فواید آموزش چند پایه :
1- آموزش چند پایه روش کارآمد و سودمندی برای ارائه ی آموزش بنیادی در مناطق کم جمعیت است.
2- شواهد گویای آن است که در زمینه های ریاضی ، زبان و علوم، آموزش چند پایه ای سبب پیشرفت دانش آموزان می شود .
3- دانش آموزان دختر از این طریق دسترسی بیشتری به فضاها و امکانات آموزشی پیدا می کنند .
4- دانش آموزان در این روش یاد می گیرند که چگونه یاد بگیرند و چگونه یاد بدهند .
5- باعث بوجود آمدن تعامل گروهی در بین دانش آموزان می شود .
معایب و مشکلات کلاسهای چند پایه :
معلمان برای تدریس در کلاسهای چند پایه با مسایل و مشکلات متفاوتی روبرو هستند که این مشکلات تأثیر بسیاری بر فعالیتهای آموزشی و چگونگی به ثمر رسیدن آن دارد . در اینجا به قسمتی از مشکلات اشاره می شود:
· برنامه ریزی دروس ، پیچیده و وقت گیر است .
· مدارس چند پایه شانس کمتری برای دسترسی به معلمان متخصص مثل معلم هنر و ورزش و ... دارند .
· وظایف اداری در مدارس چند پا بیشتر می باشد که همه ی آنها بر عهده ی معلم بوده و این کارها و انجام آنها بیشتر اوقات بر زمان برنامه ریزی و اجرای تدریس مؤثر اثر می گذارد .
کمبود وقت
مسأله کمبود وقت در صدر مسایل کلاسهای چندپایه قرار دارد . آنچه به عنوان یک مشکل اساسی معلم کلاس چندپایه با آن روبرو است این است که واقعاً با این کمبود وقت چه کند . دراین گونه کلاس ها معلم باید بتواند زمان را متناسب بین پایه ها تقسیم کند ( رئوف ضیایی 1368 ) .
کم تجربگی در نحوه تدریس و اداره کلاس چندپایه :
آمارهای موجود نشان می دهد تقریباً تمام معلمان کلاس های چند پایه بر اساس علایق ، یا داشتن تجربه در کلاس های چند پایه روانه اینگونه مدارس نمی شوند . در نتیجه وقتی وارد کلاس می شوند ، دچار سر در گمی و یأس و ناامیدی می شوند. از اداره و کنترل کلاس ها عاجز هستند . از شیوه های اداره کلاس چند پایه و هم چنین روش های تدریس آگاهی ندارند .
ترکیب سنی و جنسی دانش آموزان دختر و پسر در یک کلاس :
مشکلات ناشی از اختلاط دانش آموزان بخصوص در سنین بالا مستلزم کنترل خاص و توانایی های نظارت و رهبری همه جانبه معلم است . مخصوصاً در کلاس هایی که چند پایه نامتجانس از نظر سنی و جنسی آموزش می بینند ، کوچکترین غفلت معلم سبب درگیری دانشآموزان و گاه منجر به درگیری های خانوادگی می شود و در این کلاس ها چون سن و جنسیت دانش آموزان متفاوت است ، معلم باید با توجه به آن تفاوت ها با هر یک از گروهها ، رفتار خاصی را داشته باشد ، از جمله تنبیه و تشویق در این کلاس هاست و با دانش آموزان 7 ساله نمی توان همان برخوردی را داشت که با دانش آموزان 12 الی 13 ساله داریم .
کوچکی فضای آموزشی
در مدارس چند پایه کوچکی فضای آموزشی سبب می شود معلم نتواند از انجام کارهای گروهی در کلاس استفاده کند . امکان رعایت مسایل بهداشتی از قبیل : توجه به دید چشم ، رعایت قد ، شنوایی و غیره در فضای کوچک وجود ندارد . از وسایل آموزشی در یک اتاق کوچک نمی توان بخوبی استفاده کرد زیرا سبب حواس پرتی بقیه ی پایه ها می شود .
کمبود تجهیزات آموزشی و بهداشتی
کمبود وسایل آموزشی شاید در مدارس شهری هم زیاد باشد اما در مدارس روستایی بویژه در مدارس چند پایه تأسف انگیز است . بعضی از مدارس روستایی حتی میز و صندلی و تخته سیاه مناسب که از اولین نیازهای یک مدرسه است برخوردار نیستند . حیاط مدرسه خاکی و نامتناسب است . هیچ گونه وسیله ورزشی ندارند . کتابخانه ، نمازخانه ندارند . اکثر این مدارس فاقد دستشویی ها و آبخوری های مناسب و استاندارد هستند .
نداشتن کتابخانه مناسب :
در کلاس چند پایه دسترسی به مواد آموزشی به مراتب مهمتر از کلاس تک پایه است . در بسیاری از مدارس روستا کتابخانه وجود ندارد و اگر وجود داشته باشد قابل استفاده در آموزش برای آموزگار نیست . در کلاس های چند پایه باید کتابخانه کوچکی وجود داشته باشد که دارای کتابهای تقویتی و غنی کننده آموزشی باشد . آموزگار با کتابها و ابزارهای مناسب می تواند یک گروه را به انجام کاری مستقل بگمارد و برای گروه دیگری که نیازمند راهنمایی و سرپرستی بیشتر است وقت بیشتری را بگذارد.
- رئوف رضایی،رضا ،برنامه ریزی،تدریس واداره ی کلاسهای چند پایه ،دوره ی کاردانی تربیت معلم،شرکت چاپ ونشر ایران1368.
